Schuld en schaamte zijn belangrijke thema’s die aan bod komen in Reflact©. Waar iedereen deze, van nature zelfkritische, emoties zal herkennen, is het niet altijd even eenvoudig om deze twee emoties van elkaar te onderscheiden. In deze blog gaan wij dieper in op wat schaamte en schuld inhouden, wat ze ons willen vertellen, en welk effect ze hebben op ons gedrag en zelfbeeld.
De oorsprong van schuld en schaamte
Van oudsher leefden mensen in hechte groepen. Dat was geen toeval, want het leven in een groep of gemeenschap bood veiligheid én vergrootte onze overlevingskansen. Vandaag de dag zie je deze behoefte om ons te verbinden met anderen nog steeds terug. We zijn groepsdieren, maar om onderdeel van een groep te blijven moeten we ons aanpassen aan de heersende sociale normen en verwachtingen.
Schuld en schaamte ondersteunen ons hierbij. Ze fungeren als het ware als onze interne waarschuwingssystemen om te zorgen dat we ‘op koers blijven’ binnen de groep. Hoewel beide emoties heel oncomfortabel kunnen zijn, zorgen ze er in essentie voor dat we relaties onderhouden, ontwikkelen en uitsluiting voorkomen.
Wat schuld ons wil vertellen
Gevoelens van schuld informeren je dat je iets niet goed hebt gedaan. Het ontstaat op het moment dat je je verantwoordelijk voelt voor het vertonen van een schadelijke houding of schadelijk gedrag. Je denkt “ik heb iets slechts gedaan” of “dat had ik anders moeten aanpakken”. Hoewel een schuldgevoel ongemakkelijk kan zijn en je zelfvertrouwen kan aantasten, heeft het ook een positieve functie. Het motiveert je om je gedrag én je relatie te herstellen door bijvoorbeeld je excuses aan te bieden. Je kunt het goedmaken (mits de schuld reëel is, waarover later meer).
Wat schaamte ons wil vertellen
Schaamte daarentegen gaat niet zozeer om de ervaren verantwoordelijkheid, maar fungeert als een sensor die ons informeert over hoe we aan (sociale) normen voldoen. Deze normen kunnen door jezelf of anderen zijn opgelegd, of door een bepaalde groep. Schaamte ontstaat wanneer je het gevoel hebt dat je bent getreden buiten de grenzen van wat acceptabel is. Deze schaamte heeft als gevolg dat je ‘ongepast’ gedrag vermijdt en daarom niet wordt uitgestoten van de groep. Dit is de ‘functionele’ kant van schaamte, als je het bekijkt vanuit het belang om onderdeel van een groep te blijven.
Maar, in tegenstelling tot schuld draait schaamte om wie je bent en niet wat je doet. Hoe groter het waargenomen verschil tussen je ‘echte’ en ‘ideale’ zelf, hoe groter de schaamte en hoe groter de kans dat je je terugtrekt. De uitspraak ‘ik schaam me dood’ is niet voor niets een veelgehoorde uitspraak. Schaamte beïnvloedt je eigenwaarde negatief en wordt gevoed door gedachten als “ik ben niet goed genoeg”, of “wie denk je wel niet dat je bent”.
Vaak komen schaamte en schuld hand in hand
Je kunt je schamen zonder je schuldig te voelen en andersom, maar vaak komen ze ook hand in hand. Waar schuldgevoel motiveert om tot reparatie over te gaan, spoort schaamte aan om je gedrag aan te passen of jezelf terug te trekken. Theoretisch gezien lijken dit functionele raadgevers. In praktijk kan het echter voorkomen dat het niet langer enkel ‘raadgevers’ zijn, maar zeer bepalend voor je handelen. Voel je je overmatig schuldig? Of heb je een ‘overactieve schaamtesensor’? Dan vind je hier onder een aantal vragen en tips om je op weg te helpen.
Schuldgevoel
- Onderzoek of je schuldgevoel realistisch is. Heb je daadwerkelijk iets gedaan dat schade heeft veroorzaakt?
- Vraag jezelf af of het schuldgevoel voortkomt uit irreële of reële verwachtingen van jezelf of anderen.
- Ligt hetgeen waar je je schuldig over voelt binnen jouw invloedssfeer? Of neem je de verantwoordelijkheid van de hele wereld op je schouders?
Schaamte
- Realiseer je dat schaamte vaak voortkomt uit een intentie om jezelf te beschermen. Het is vaak echter loos alarm. Onderzoek bij jezelf of je daadwerkelijk ongepast gedrag vertoond, of dat je jezelf ten diepste niet toestaat om je authentieke zelf te laten zien.
- Brené Brown benadrukt dat empathie het tegengif is tegen schaamte. Houd je schaamte niet langer geheim terwijl je jezelf veroordeelt. Deel het met iemand die je vertrouwt om je te helpen relativeren en je schaamtesensor ‘opnieuw af te stellen’.